راهکارهای مبنایی مقابله با شایعه

تقویت آگاهی و اطلاعات: از آنجا که «ابهام» عنصر اصلی شایعه است، مهمترین دلیل ایجاد و تأثیر آن در اذهان عمومی، آگاهی نداشتن از موضوع شایعه است. لذا هرچه اطلاعات و آگاهی های خود را بیشتر کنیم وقتی به شایعه ای برخورد کردیم طبیعتا آن موضوع برای ما «ابهام» ندارد یا کمتر دارد.

شایان ذکر است که این اطلاعات و آگاهی ها اگر فقط از طریق خود سایتها باشد، نه تنها در برخورد با شایعه موفق تر نیستیم بلکه چه بسا تحت تأثیر بیشتری نیز قرار بگیریم. نکته ای که بارها رهبر معظم انقلاب به جوانان تأکید فرموده اند که اطلاعات و آگاهی های خود را از سایتها نگیریم و محدود به آنها نکنیم:

« عزیزان من! سقف معرفت خودتان را، سایتهای سیاسی و اوراق روزنامه‌ها و پرسه زدن در سایتهای گوناگون قرار ندهید؛ سقف معرفت شما اینها نیست.» (دیدار با دانشجویان، 16/5/1391)

نکته مهمتر اینکه این آگاهی ها و اطلاعات منحصر به مطالب سیاسی نمی شود بلکه شامل مفاهیم معرفتی و اسلامی نیز می شود. چرا که هر کس انس بیشتری با قرآن و نهج البلاغه داشته باشد در برخورد با شایعات از استحکام درونی بالاتری برخوردار است. رهبر انقلاب می فرمایند:

«انس با قرآن و تدبر در قرآن، همچنین تدبر در ادعیه‏ى مأثوره‏اى که اعتبار دارد... در تعمیق معرفت دینى خیلى نقش دارد.» (13/ 11/ 1388) و در جای دیگر کسانی را که در برخورد با یم مسئله ای 180 درجه تغییر مسیر دادند را عدم عمق در مسائل دینی می دانند.

تقویت روحیه پرسش گری و تحقیق

در عصر انفجار اطلاعات و با وجود این همه افکار و اهداف مختلف در بیان مطالب، داشتن روحیه تحقیق و پرسش گری بسیار ضرورت دارد.

اگر روحیه تحقیق را در خود تقویت کنیم، در برخورد با هر مطلبی یک علامت سؤال جلوی آن مطلب می گذاریم. سؤالاتی مانند: «منبع این مطلب کجاست؟»، «آیا واقعا چنین مطلبی حقیقت دارد؟»، «آیا این مطلب با آگاهی ها و اطلاعات قبلی ما مطابقت دارد؟» و سؤالات دیگری که باعث می شود آن مطلب را زود نپذیریم و درباره راست و دروغ آن تحقیق کنیم.

اصولا کسی که روحیه تحقیق دارد اگر با مطلبی برخورد کند و به آن یقین نکند، آن مطلب را نمی پذیرد.

تقویت صفت تقوا

تقوا و خود مراقبتی یکی از مهمترین راهکارهای برخورد با شایعه است. منظور ما از تقوا یعنی همه آن فضائل اخلاقی که باید در خودمان نهادینه کنیم و همه رذائل اخلاقی که باید از خود ریشه کن نماییم. مانند دوری اط تهمت، دروغ، سوء ظن و...

رهبر معظم انقلاب رابطه تقوا و شایعه را اینطور تبیین می فرمایند:

« پرهیز از قول به غیر علم، از غیبت، از تهمت. من خواهش میکنم شما جوانهای عزیز به این مسئله اهتمام بورزید... اگر چنانچه ما چیزی را به کسی نسبت بدهیم که در او نیست، خب این می شود تهمت. اگر چنانچه چیزی را بگوئیم که به آن علم نداریم؛ مثلاً یک شایعه است... خب، این کمک کردن به شایعه است، این شایعه‌پردازی است؛ قول به غیر علم است. قول به غیر علم، خود قولش هم اشکال دارد، عمل کردن به آن امر غیر معلوم و بدون علم هم اشکال دارد؛ «و لا تقف ما لیس لک به علم». «لا تقف»، یعنی چیزی را که علم به آن نداری، دنبال نکن، دنبال نرو. دنبال کردن، هم در زمینه‌ی عمل هست، هم در زمینه‌ی گفتار هست. وقتی شما یک چیزی را گفتید که به آن علم ندارید، این هم اختفاء امری است که انسان به آن علم ندارد. لذا دنبالش میفرماید: «انّ السّمع و البصر و الفؤاد کلّ اولئک کان عنه مسئولا».» (دیدار با دانشجویان، 16/5/1391)

اما مهمترین مسئله ای که در این موضوع باید رعایت کنیم مسئله «حب و بغض» ها است. در برخورد با یک شایعه اگر نسبت به محتوای آن حب درونی داریم طبیعتا تحت تأثیر آن قرار می گیریم و چه بسا خودمان از مروجان آن شویم. و اگر نسبت به محتوای آن بغض درونی داشتیم به شدت آن را رد می کنیم. این مسئله در شایعات مربوط به جناح ها و احزاب، به ویژه در انتخابات نمود بیشتری دارد. صفات دیگر مانند: تهمت، دروغ و سوء ظن نیز ناشی از همین روحیه است.

نکته مهمتر اینکه همین حب و بغض های شخصی خودش از عوامل ایجاد شایعه نیز هست. توجه فقط به نقطه ضعفها، دروغ گویی، تهمت و سوء ظن مسئولین به کسی یا موضوعی، ناخودآگاه در ذهن مردم شایعه ایجاد می کند و از آن طرف توجه فقط به نقطه قوت ها، تعریف و تمجیدهای جناحی، تشویق و بزرگنمایی کاذب، ناخودآگاه زمینه شایعه را ایجاد می کند.

توجه به اهداف و انگیزه های شایعه و شایعه سازان

این راهکار بعد از آن است که ما احتمال شایعه بودن یک مطلب را کشف کردیم. یکی از مهمترین راهکارهای تحت تأثیر واقع نشدن شایعه این است که به اهداف شایعه سازان توجه کنیم و اینکه شایعات معمولا توسط دشمنانی ساخته می شود که دلش برای هیچ گروهی در کشور ما نمی سوزد و یک ذره خیری خواهی ندارد. بلکه می خواهند از طریق اشاعه شایعات امنیت روانی جامعه را به هم زده و در نهایت آن را به سمت نابودی پیش ببرند.

رهبر معظم انقلاب در یک جمله به این اهداف تصریح می فرمایند:

«مقصود از این تبلیغات و شایعه‏سازى‏ها چیست؟ مقصود این است که آن وجهه‏ى عظیمى را که انقلاب اسلامى در میان مسلمانان و حتى غیر مسلمانانِ دنیا پیدا کرده است از بین ببرند. منشأ همه‏ى اخبار دروغ و غلطى که در خبرگزارى‏ها و تبلیغات است، این‏هاست. مى‏خواهند انتقام بگیرند.» (خطبه‏هاى نماز جمعه، 14/ 11/ 1373)

تقویت قدرت تحلیل مسائل

یکی از مهمترین مباحث بصیرت وجود قدرت تحلیل در شخص است. قدرت تحلیل سیاسی باید تبدیل به یک مهارت و شمّ شود. رهبر معظم انقلاب می فرمایند: «اگر ملتى قدرت تحلیل خودش را از دست بدهد، فریب و شکست خواهد خورد... اصحاب امیر المؤمنین (ع)، آن‏هایى که دل او را خون کردند، همه مغرض نبودند؛ اما خیلى از آن‏ها مثل خوارج قدرت تحلیل نداشتند... یک آدم ناباب، یک آدم بدجنس، یک آدم زبان‏دار پیدا مى‏شد و مردم را به یک طرف مى‏کشاند.»

ایشان در نکته دیگر می فرمایند: «این‌‌هم متکى است به مطالعه؛ باید مطالعه کنند. این‌‌جور نباشد که نگاه دانشجو صرفاً نگاه احساسى [باشد]؛ داده‌‌هاى ذهنى شما فقط مسائل روزنامه‌‌اى نباشد؛ روى مسائل فکر کنید، مطالعه کنید، بحث کنید.»

بنابراین اگر کسی «شمّ تحلیل سیاسی» را پیدا کرد در برخورد با شایعات بهترین برخورد را دارد.

خردورز و اهل تفکر بودن

خردورزی، تعقل و تفکر یکی از مهمترین خواسته های رهبر معظم انقلاب اسلامی از جامعه به ویژه جوانان است. تا جایی که در جمع معلمان آموزش و پرورش به آنان توصیه می کنند خردورزی را از دوران کودکی باید به آنان آموخت. حتی باید فلسفه را به نان آموزش داد.

برخورد سطحی با شایعات باعث افتادن در دام آنها می شود. حضرت فرمود: «فإنما البصیر من سمع فتفکر و نظر فأبصر» (نهج البلاغه/خ153) ایراد اکثر کسانی که در دام شایعات می افتند این است که خردورز نیستند.