دلائل مقابله فردی و اجتماعی با شایعه

جنگ نرم و تهاجم فرهنگی کلیدواژه ای است که هرچند لفظ آن بعد از دوران دفاع مقدس و تهاجم نظامی ابداع شد اما مفهوم و نقطه آغاز این جنگ همان نقطه تقابل حق و باطل و تلاش باطل برای مقابله با حق است. اگر از تقابل شیطان و حضرت آدم (ع) بگذریم، تقابل قابیل و حضرت هابیل (ع) را می توان شروع این تهاجم دانست.

یکی از مهمترین ابزار و شیوه های این نوع تهاجم، «شبهه و شایعه» است.

در نگاه کلی مسئله «شبهه و شایعه» از مفاهیم و مسائل زیر مجموعه بصیرت است. و «بصیرت» نیز در منظومه موضوع «حق و باطل» قرار دارد. بنابراین بحث «شایعه» در منظومه مباحث «بصیرت» جای دارد. به ویژه از آن جهت که رابطه زیادی بین «شایعه» و «شبهه» وجود دارد و در «فتنه ها» آنچه فضا را غبارآلود می کند همین دو مسئله است و آنچه باعث دفع فتنه ها می شود «بصیرت» است.

رابطه این مفاهیم را اینگونه می توان بیان کرد: «نقطه مشترک تمام فتنه اه از صدر اسلامتاکنون آن است که قبل از ایجاد آن، ابهام ها و آشفتگی های ذهنی پدید می آید. معنی اصلی فتنه نیز همین آشفتگی است.» (زلال نگاه، مصباح یزدی، ص34)

لذا برای فهم بیشتر این مسئله و تحقیق بیشتر درباره آن، باید به منابعی رجوع کرد که درباره این منظومه نگارش یافته اند.

نکته دیگر اینکه «انقلاب اسلامی ایران» بیش از هر کشور دیگری و بیش از هر موضوع دیگری مورد تهاجم شایعه قرار گرفته است. مطلبی که رهبر معظم انقلاب درباره آن می فرمایند:

«یکى از اساسى‏ترین پدیده‏هاى مربوط به انقلاب اسلامى- که شاید نسبت به کمتر حادثه‏اى در دنیا، این پدیده به این شدّت وجود داشته باشد- مسأله‏ى تبلیغات و شایعه‏سازى علیه جمهورى اسلامى است. برادران و خواهران! قدرتهاى مخالف با اسلام و انقلاب اسلامى، مانند دولت امریکا، دولت انگلیس، صهیونیستها... و نیز خبرگزارى‏ها و رسانه‏هاى ارتباط جمعىِ وابسته به آن‏ها، از روز اوّلِ انقلاب تاکنون، با حجم زیاد و کیفیّت بالا، به تبلیغات علیه جمهورى اسلامى پرداختند و هرچه به دهنشان آمد، گفتند و مى‏گویند.» (خطبه‏هاى نماز جمعه، 14/ 11/ 1373)

اهمیت برخورد با شایعه

برخورد با شایعه هم وظیفه مسئولین است و هم وظیفه مردم. اما راهکارهایی که در برخورد با شایعه می دهند معمولا مربوط به وظیفه مسئولان و نهادها است. هرچند عمده عوامل بروز شایعه (مانند: سکوت درباره موضوع، توضیح کافی ندادن برای افکار عمومی، ضعف اعتماد به رسانه های داخلی، فشار روانی حاکم بر جامعه) و راههای درمان و جلوگیری از آنها مربوط به مسئولین است ؛ اما مهم این است که هر شخصی وقتی با شایعه برخورد می کند تصمیم مناسبی درباره آن بگیرد به طوری که شایعه در او هیچ تأثیری نگذارد و خود او نیز جزء نشر دهندگان شایعه نشود.

به همین دلیل در این نوشتار به «وظایف مسئولین و نهادها» و حتی به «وظایف عموم جامعه برای پیشگیری» از بروز شایعه و از بین بردن زمینه های آن نمی پردازیم؛ بلکه راهکارهایی را بیان می کنیم که هر فرد در برخورد با یک شایعه باید آنها را انجام دهد تا خود و سپس جامعه را از آفات شایعه در امان نگاه دارد.

رهبر معظم انقلاب در یکه جمله راهکار کلی برخورد با شایعه را اینطور بیان می فرمایند:

«البته من نمى‏دانم که از بین بردن شایعه به طور مطلق، اصلًا ممکن باشد، یا نه. بالاخره همیشه در جامعه شایعه هست؛ لیکن از یک طرف اگر مردمى که هدف شایعه‏اند، هوشمندانه برخورد کنند و از طرفى هم اخبار صحیح از رسانه‏ها پخش شود، من گمان مى‏کنم زمینه‏ى شایعه به‏خودى‏خود از بین مى‏رود.» (جلسه‏ى پرسش و پاسخ دانشگاه تهران، 22/ 02/ 1377)

از طرفی شایعه در زمینه ها و موضوعات مختلفی بروز می دهد که آنچه بیش از همه در این نوشتار مورد هدف است، روش برخورد با شایعات سیاسی فرهنگی است. هرچند بیشتر این راهکارها در اقسام دیگر شایعه نیز کاربرد دارد.

برخورد با شایعه

برای برخورد با شایعه دو فعالیت مهم لازم است. فعالیت اول، ویژگی هایی است که باید در طول زمان و به مرور در خود ایجاد کنیم تا علاوه بر اینکه از تأثیر شایعه در خود جلوگیری کنیم، بتوانیم آن را دفع کنیم و حتی از بروز آن پیشگیری کنیم. ما از این نوع فعالیت به راهکارهای «مبنایی» تعبیر می کنیم. فعالیت دوم: کارهایی که در هنگام برخورد با شایعه باید انجام دهیم که از آنها تعبیر به راهکارهای «به‌هنگام» می نماییم.

نکته مهم اینکه فعالیت دوم را زمانی بهتر می توانیم انجام دهیم و زمانی بهتر می توانیم در هنگام برخورد با شایعه درست عمل کنیم که فعالیت اول و راهکارهای مبنایی را در خود بیشتر تقویت کرده باشیم. لذا هرچه ویژگی های فعالیت اول را در خود بیشتر تقویت کنیم، بهتر می توانیم از راهکارهای «به‌هنگام» استفاده کنیم.