منابع و راه های مغفول در تعلیم و تربیت

یکی از دغدغه های هر شخص و جامعه و نظامی علم و تربیت است. دغدغه ای که باعث شده است برای آن راه ها و شیوه هایی را ابداع و اجرا نمایند. معمولا در نظام آموزشی و تربیتی ما مهمترین منبع علم آموزی و کسب علم، درس خواندن، مطالعه، آموزش و پژوهش است.

اما در دین اسلام منبع علم آموزی تنها به این قسم منحصر نیسیت. شاید تعجب کنید که مگر راه ها و منابع دیگری برای علم آموزی وجود دارد؟! چه منابعی برای تعلیم و تربیت وجود دارد؟

برای پاسخ به این سؤال به مجموعه آیات و روایاتی که در این زمینه بیان شده است نگاهی دقیق تر می نماییم تا این نکته را ثابت کنیم که:

اگر کسی می خواهد علم بیاموزد و در کار تعلیم تربیت باشد، نمی تواند و نباید علم خود را تنها از طریق مطالعه و آموزش و پژوهش به دست آورد بلکه راه های دیگری نیز وجود دارد که شاید از برخی جهات مهمتر نیز باشند.

نوشته پیش رو تنها در حد طرح ایده ای نو در نظام تعلیم و تربیت است و یقینا از ناپختگی های برخوردار است که باید با نظریه پردازی به یک شیوه مفید تبدیل گردد. إن شاء الله.

در ادامه به مهمترین راه ها و منابع تعلیم و تربیت در آیات و روایات می پردازیم.

الف) تعلم: اولین و شایع ترین راه که اکنون وجود دارد همین شیوه آموزش و مطالعه و پژوهش است که در دین ما توصیه های فراوانی به آن شده است. مانند: طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة

ب) تعلیم الهی: برخی علوم و معارف از طریق تعلیم الهی به انسان می رسد. وحی الهی نمونه بارز این نوع تعلیم و تربیت است که پیامبران الهی خصوصا پیامبر امی اسلام (ص) از آن برخوردار می باشند. در درجات پایین تر صفاتی مانند عالمة غیر معلمه، علم لدنی و... اشاره به این نوع علوم دارد. لذا انسان برای تعلیم برخی علوم باید خود را در معرض دریافت چنین علومی قرار دهد. اینها یک سری علومی هستند که فقط باید خداوند به انسانها بیاموزد.

خداوند می فرماید: علم الإنسان ما لم یعلم. یا: و علم آدم الاسماء کلها. و...

ج) دعا: برخی علوم را می توان از طریق دعا و طلب روزی علم از خدا آموخت. در دعاها به ما آموخته اند که برای دریافت روزی علومی که به آنها دست رسی نداریم دعا کنیم خدا آن علم را به ما روزی دهد. نکته مهمتر اینکه انسان گاهی در میان انبوه علوم دچار سرگردانی می شود خصوصا در عصر حاضر که انفجار اطلاعات نامیده شده است. لذا یادگیری همه علوم ممکن نیست و از طرفی برخی از موضوعات مهم و مطالب که باید یاد بگیریم را نمی توانیم بیاموزیم. از این رو یکی از راهکارهای دین اسلام این است که آن علم را از خداوند طلب نماییم تا روزی ما نماید.

در این باره دعاهای زیادی وارد شده. در قران می خوانیم:

(طه، 114) فَتَعالَى اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضى‏ إِلَیْکَ وَحْیُهُ وَ قُلْ رَبِّ زِدْنی‏ عِلْما

همچنین در روایتی آمده است:

أَمْلَى عَلَیَّ هَذَا الدُّعَاءَ- أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع وَ هُوَ جَامِعٌ لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ تَقُولُ بَعْدَ حَمْدِ اللَّهِ وَ الثَّنَاءِ عَلَیْهِ- اللَّهُمَّ ... وَ ارْزُقْنِی‏ عِلْماً نَافِعاً وَ یَقِیناً صَادِقاً.(الکافی (چاپ اسلامیة)، ج‏2، ص 584)

همچنین در ادعیه آمده است:

و من دعاء یوم الثلاثاء: اللَّهُمَّ ... وَ ارْزُقْنَا عِلْماً وَ إِیمَاناً (مصباح المتهجد و سلاح المتعبد، ج‏2، ص 467)

البته دعای مطالعه نیز بر این امر اشاره دارد هر چند سند این دعا مشخص نیست اما مرحوم قمی آن را در مفاتیح آورده است:

اللهم اخرجنا من ظلمات الوهم و اکرمنا بنور الفهم اللهم افتح علینا ابواب رحمتک و انشر علینا خزائن علومک

د) زکات علم: یکی از مهمترین منابع علم انسان در دست دیگران است. به این بیان که برخی آموخته ها را باید با دادن زکات به دیگران رشد دهیم و به سطح بالاتر برسانیم. اگر معلم بودیم و زکات علم مان را دادیم، آن علم ما رشد پیدا می کند و به برخی مجهولات می رسیم.

در بسیاری از روایات توصیه شده است که زکات علم را بپردازیم. چرا که باعث زیادی علم و رشد می شود. زکات در لغت به معنی: الزّیادة و النماء و قیل الطهارة آمده است. (فرهنگ های لغات). علم نیز شامل این زیادی و رشد و نمو می شود. پس همانطور که زکات مال باعث زیادی مال می شود، زکات علم نیز باعث زیادی علم می شود.

به تجربه نیز ثابت شده است که اگر از علم خود به دیگری بیاموزیم در همان موقع یا بعدا برای خودت مجهولاتی کشف می شود بدون اینکه خودت به دنبال آموختن آن باشی. در روایات به پرداخت زکات علم توصیه های فراوانی شده است:

زَکَاةُ الْعِلْمِ‏ أَنْ تُعَلِّمَهُ عِبَادَ اللَّه‏

زَکَاةُ الْعِلْمِ‏ بَذْلُهُ لِمُسْتَحِقِّهِ وَ إِجْهَادُ النَّفْسِ بِالْعَمَلِ بِه‏

زَکَاةُ الْعِلْمِ‏ نَشْرُه‏

بَذْلُ الْعِلْمِ زَکَاةُ الْعِلْم‏

زَکَاةُ الْعِلْمِ‏ تَعْلِیمُهُ مَنْ لَا یَعْلَمُه‏

مَا تَصَدَّقَ النَّاسُ بِصَدَقَةٍ مِثْلَ عِلْمٍ یُنْشَرُ.

زکاة العقل، احتمال الجهّال.

در شرح این احادیث چند وجه را بیان فرموده اند:

التشبیه من وجوه:

الأول: أن الزکاة حق الله تعالى فی المال بإزاء الإنعام به فکذا التعلم.

الثانی: أن الزکاة یوجب نمو المال فکذا تعلیم العلم یوجب نموه و زیادته لأنه شکر لنعمة العلم، و قد قال تعالى:" لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ‏[1]" و لذا سمی زکاة لأن أحد معانیها النمو.

الثالث: أن الزکاة توجب طهارة المال عن الشبهات، فکذا تعلیم العلم یوجب طهارته عن الشکوک و الشبه بفضله سبحانه، مع أن مذاکرة العلم توجب قوته و زیادة الیقین فیه.

الرابع: أن الزکاة توجب حفظ المال عن التلف و کذا التعلیم یوجب حفظه عن الزوال، فإن الضنة بالعلم یوجب أن یسلب الله علمه. (مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج‏1، ص: 135)

هـ) تدبر و تفکر: یکی دیگر از راههای یادگیری تفکر و تدبر در علومی است که آموخته ایم. البته شاید گمان شود این قسم در همان بخش پژوهش می گنجد زیرا پژوهش ها همراه با تفکر است. اما به نظر می رسد می تواند به عنوان یک منبع تعلیم جداگانه قرار گیرد. مخصوصا با ایراداتی که متخصصین تعلیم و تربیت به نظام کنونی آموزش و پرورش دارند و جای تفکر را در آن خالی می بینند. لذا تفکر ممکن است در حین علم آموزی باشد که چیزی شبیه پژوهش مصطلح می گردد و ممکن است در غیر علوم باشد که در این صورت هم به علم آموزی منجر می شود.

گاهی برای دوستان مثال می زنم که اگر انسان اهل تفکر و تدبر باشد در هر حالتی که باشد و از هر واقعه ای دانشی برای خود کسب می کند حتی در حالت چرت زدن، غذا خوردن و...

به همین دلیل سفارش به استفاده از عقل مانند تفکر و تدبر حجم گسترده ای از منابع دینی ما را در بر دارد.

نمونه بارز آن تدبر در آیات قرآن است که انسان هر چقدر در آیات الهی تدبر نماید به مطالب و علم بیشتر و جدیدتری دست می یابد. به عنوان نمونه در روایت داریم:

مَنْ أَکْثَرَ الْفِکْرَ فِیمَا تَعْلَمُ‏ أَتْقَنَ عِلْمَهُ وَ تَفَهَّمَ مَا لَمْ یَکُنْ یَفْهَمُ. (عیون الحکم و المواعظ (للیثی)، ص: 435)

البته به این نکته نیز باید توجه کرد که یکی از چیزهایی که برای تفکر با هدف علم آموزی لازم است سکوت است. سکوت یکی از الزامات تفکر است که در پرتو آن علم جدید به دست می آید.

قال الصادق (ع): الصمت شعار المحققین بحقایق ما سبق و جف القلم به، ... و معه (و فیه) عزل الهوى، و ریاضة النفس، و حلاوة العبادة، و زوال قسوة القلب، و العفاف، و المروة، و الظرف (مصباح الشریعة / ترجمه مصطفوى، متن، ص: 117)

در اثر سکوت، تدبر و تعقل و سپس مروت و مردانگى حاصل مى‏ شود. موجب تدبر صحیح و سپس موجب فهم و کیاست و عقل است.

و) عمل: یکی دیگر از منابع علم انسان و راه های علم آموزی عمل کردن به دانسته هاست. کجای دنیای مدرن آموزشی چنین سیستمی وجود دارد که تعلیم علوم جدید و دانش افزایی آن به وسیله عمل صورت گیرد. اینگونه روایات می فرماید اگر به آنچه که از طریق آموزش و پژوهش آموخته ای عمل کنی برخی دانسته ها بدون نیاز به همان آموزش ها برای تو حاصل می شود.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ مَنْ عَمِلَ بِمَا عَلِمَ کُفِیَ مَا لَمْ‏ یَعْلَمْ‏. (التوحید صدوق، ص 416)

قَوْلِ النَّبِیِّ ص‏ مَنْ عَمِلَ بِمَا یَعْلَمُ وَرَّثَهُ اللَّهُ عِلْمَ مَا لَمْ‏ یَعْلَم‏ (الفصول المختارة، ص: 107)

وَ قَالَ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَنْ عَمِلَ بِمَا یَعْلَمُ، عَلَّمَهُ اللَّهُ تَعَالَى مَا لَمْ‏ یَعْلَمْ‏. (نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ص: 102)

مَنْ عَمِلَ بِمَا یَعْلَمُ، عَلَّمَهُ‏ اللَّهُ‏ تَعَالَى مَا لَمْ یَعْلَمْ.

العلم حیاة الإسلام و عماد الإیمان و من علم علما أتم اللَّه له أجره و من تعلّم فعمل علّمه‏ اللَّه‏ ما لم یعلم.

من زهد فی الدّنیا علّمه‏ اللَّه‏ بلا تعلّم و جعله بصیرا

در نهایت هدف از طرح این ایده این است که نظام آموزش و پرورش ما می تواند بخشی از راههای ذکر شده را به سیستم تعلیم و تربیت اضافه کند و برخی را با فرهنگ سازی در بین فراگیران به این سمت نیز متوجه سازد. البته این ایده مختص نظام اداری نیست بلکه هر شخص عالم و عامی می تواند این راه ها را تجربه نماید و به درستی آن ایمان بیاورد.

باور کند اگر در نشر و زکات علم خود بکوشد برخی مجهولات برای او کشف می شود. باور کند اگر به همان دانسته ها عمل کند برخی دانسته ها را بدون آموزش به دست می آورد. و...