نگاهی متفاوت به اوقات فراغت

انسان در طول عمر خود فرصتهای مهمی را به دست می آورد که به ظاهر از کارهای روزمره فاصله گرفته و ساعات متفاوتی را می گذارند که نام آن را «فراغت» می نامند. فراغت ها در اصل جدا شدن از یک کار گذشته است و به معنای بیکاری مطلق نیست چون انسانها مخصوصا در عصر حاضر آنقدر کار دارند که خیلی وقتها به انجام همه آنها نمی رسند و نیاز به یک فراغت دارند. ایام تابستان، ماه مبارک، نوروز، دهه محرم و... از مهمترین این فراغت هاست. که هر کدام فراغت خاص خودش را دارد. 

ضرورت ایجاد فراغت:
فراغت در اسلام امر پسندیده ای است و اصولا فراغت یکی از زمینه های مرور گذشته و حسابرسی به زندگی و برنامه ریزی برای آینده خود است. در روایات توصیه های زیادی داریم تا انسان زمانی از روز خود را خالی کند و به حسابرسی بپردازد. امام علی (ع) چه زیبا می فرمایند: چه سزاوار است که انسان ساعتی و لحظاتی برای خود داشته باشد که هیچ مشغله ای (بازدارنده ای) او را از آن لحظه ها باز ندارد. (غررالحکم، 9684) به همین دلیل در اخلاق بابی به نام «المراقبه» وجود دارد که زمینه ساز آن، همین فراغت هاست.
البته طبق توضیحی که می دهیم روشن می شود که منظور از اینگونه فراغت ها، حسابرسی، فرصت سازی و برنامه ریزی بهتر است نه بیکاری و تنبلی.
اسلام به همان دلیلی که تشویق به سلامتی و تندرستی نموده و آن را لازمه عبادت خداوند می داند، تشویق به فراغت هم نموده است. چرا که فراغت زمینه ساز انجام کارهای دیگر است و اگر کسی بیکار باشد و برای خود برنامه مشخصی نداشته باشد شیطان برای او کار درست می کند و به او برنامه می دهد. یعنی هم زمینه گناه را دارد و هم زمینه عبادت.
فراغت برای کار شیطان:
در این هنگام، فراغت و بیکاری اصلی ترین زمینه بروز گناه و فساد است. هوا و هوسهای آدمی در فراغتها بر می خیزند و او را به انحراف می کشانند. لذا می بینیم بیشترین گناه ها و ناهنجاریهای اجتماعی در اوقات فراغت رخ می دهد. و یکی از مهمترین دغدغه های مردم و مسئولین در این ایام است.
لذا ائمه (ع) دائم توصیه به اشتغال به کاری را می کنند حال چه کار آخرتی یا دنیایی. پیامبر اعظم (ص) می فرمایند: اشد الناس حسابا یوم القیامة المکفی الفارغ، إن کان الشغل مجهدة فالفراغ مفسدة (تنبیه الخواطر، 1، 60) (روز قیامت سخت ترین حسابرسی را کسی دارد که کارهایش را دیگران انجام دهند و خودش بیکار بگردد. اگر کار کردن مایه رنج و زحمت است، اما بیکاری موجب فساد و تباهی است.) روشن است که واژه «شغل» در روایات به معنی مشغول بودن به کاری است نه معنای مخصوص داشتن حرفه. هرچند شغل به معنای اصطلاح امروزی بارزترین مصادیق آن است. در روایت دیگری آمده: من الفراغ تکون الصبوة (غررالحکم، 9251) (هوا و هوس برخواسته از فراغت است.
خداوند نیز به پیامبرش توصیه می نماید تا هیچگاه برای خود اوقات فراغت نداشته باشد و دستور صریح می فرماید که: فإذا فرغت فأنصب (انشراح، 7) زمانی که از کاری فراغت پیدا کردی به کار دیگری بپرداز و هیچگاه از رنج و زحمت باز نایست.
پس باید تلاش کرد تا از فراغت ها «فرصت سازی» کرد نه «فرصت سوزی». فرصت سوزی در فراغت ها بدترین نوع زندگی یک انسان است. چرا که طبق روایات ائمه (ع) فراغت مانند سلامت از نعمتهای بزرگ الهی است. و از دست دادن آن زیانبارترین عمر انسان است. همانطور که در دعای ماه مبارک رمضان آمده است که فإنّ الشقی‏ من حرم غفران اللّه فی هذا الشهر العظیم (أمالی صدوق، 93) لذا ائمه (ع) هشدار داده اند که: اعْلَمْ‏ أَنَ‏ الدُّنْیَا دَارُ بَلِیَّةٍ لَمْ یَفْرُغْ صَاحِبُهَا فِیهَا قَطُّ سَاعَةً إِلَّا کَانَتْ فَرْغَتُهُ عَلَیْهِ حَسْرَةً یَوْمَ الْقِیَامَة (نهج البلاغه، نامه 59) بدان که دنیا سرای آزمایش و گرفتاری است. که آدمی هرگز در آن ساعتی آسوده و بیکار نشود، مگر اینکه آن بیکاری در روز قیامت مایه اندوه و افسوس او گردد.
آگاهی و یادآوری اینگونه روایات در طول فراغت به ما کمک می کند تا از گناه های این دوره به سلامت بیرون آمده و در آزمایش الهی موفق شویم. پیامبر فرموده اند دو چیز مایه فتنه (آزمایش یا فساد) است: تندرستی و فراغت (کافی، 8، 152، 136).
درمان فشار روحی با فراغت:
نکته دیگر اینکه: فراغتها به وجود آورنده فرصتهای طلایی هستند و نشان از این است که خداوند نعمتی را به ما عنایت کرده تا بتوانیم بهترین خوبی ها را در آن زمان انجام دهیم. نکته جالب اینکه فرصت سوزی ها یکی از عوامل مهم تنیدگی و فشارهای روحی هستند، اگر فرصتی به انسان دست دهد و آن را از دست دهد دائم برای آن غصه می خورد. و این یعنی استرس دائمی در زندگی. امام علی (ع) می فرمایند: اضاعة الفرصة غصة (نهج البلاغه، 118) (از دست دادن فرصتها مایه اندوه است) و در جای دیگر می فرمایند: من ناهز الفرصة أمن الغصة (غررالحکم، 9239) هر که فرصت را غنیمت شمرد از اندوه در امان باشد.
یکی از راهکارهای برون رفت از استرس ایجاد فراغت و ایست دادن در روند زندگی و برنامه ریزی دوباره است. اگر خداوند فراغتی مقطعی را به کسی عنایت نمود بهترین فرصت را در اختیار او گذاشته است تا موفقیتی به دست آورد و به آینده امیداوار شود. و امید موتور محرک زندگی و با نشاط کننده آن است. پس موفقیت در ایام باعث می شود انسان به خود امیدوار شده و این اعتماد به نفس را پیدا کند که می تواند شخص موفقی باشد.
تاکنون سعی داشتیم ناراحتی ها و فشارهای روحی را با خوش گذرانی و تفریح ها حل کنیم به همین دلیل چنان در تفریحات زیاده روی می کردیم که دچار «فرصت سوزی» می شدیم و سپس «اندوه و غصه».
اما به یقین می توانم بگویم که آرامش و آسایش طبق قانون صریح خداوند، هیچگاه در لذتها و خوشگذرانی ها وجود ندارد. هر چه هست در اشتغالها، استفاده از فرصتها، کار ها و تلاش هاست. تلاش و کاری که طبیعتش رنج و سختی است. خداوند می فرماید: إن مع العسر یسرا (انشراح، 5) طبق قواعد عربی مقدم شدن «مع العسر» نشان حصر است. یعنی فقط با سختی ها آسانی است.
خداوند سه نعمتی (شرح صدر، سبکباری، بلند آوازه) که به پیامبر ارزانی داشته است را در پرتو قانون «بعد از هر سختی آسانی است» می داند. و طبق همان سنت به پیامبر دستور می دهد که اگر از کاری فارغ شدی و اوقات فراغت پیدا کردی خودت را به کار دیگر مشغول ساز اما هدفت از این کار پرودگار و رضایت او باشد. (فإذا فرغت فأنصب و الی ربک فأرغب) (انشراح، 7و8)
نمی خواهم بگویم در این ایام نوروز هم دائم مشغول کار به معنای شغل و حرفه باشیم. نه! بلکه کمک به دوستان و فقیران، ذکر خدا، مخلوط نکردن دید و بازدیدها با گناه، نماز اول وقت در میهمانی ها، دانش اندوزی و فاصله نگرفتن از درس، حسابرسی به عمر گذشته، برنامه برای آینده بهتر و... همان کارهای الهی است که اگر انجام ندهیم شیطان برای ما کارهای خودش را درست می کند و ما کارها و گناههای او را انجام می دهیم.